Hartmut Scheible: Postparolo pri Arturo
Ŝniclo (Arthur Schnitzler):
“La fianĉino” kaj
“Sonĝonovelo”
I
“P.S.
pri via Sonĝonovelo mi iom pripensis.”T1 Konsento, diskreteco, sed
ankaŭ milda distanco parolas el tiu rimarko,
kiun
Sigmund Freud aldonis en letero al Arthur Schnitzler (24-a de
majo 1926). Tiu sinteno estas tipa por la rilato
kiun
havis la du samtempuloj, kiuj dum jardekoj laboris en la sama urbo. Dum longa
tempo okazis, se entute, nur
hazardaj
renkontiĝoj; pli intima kontakto ŝajnas ekesti, kiam Ŝniclo gratulas Freŭdon je
lia 50-a naskiĝdatreveno;
responde
Freŭdo skribas pri sia “ampleksa konsento”, “kiu ekzistas inter viaj kaj miaj
konceptoj pri diversaj
psiĥologiaj
kaj erotikaj problemoj”, kaj aldonas: “Mi ofte demandis min kun miro, de kie vi
povis preni tian aŭ alian
sekretan
scion, kiun mi akiris per plenplena esplorado de la objekto, kaj fine mi
komencis envii la verkiston, kiun mi
cetere
admiris.”T2 (8-a de majo 1906) Malgraŭ tio daŭras ankoraŭ dek ses
jaroj, ĝis kiam Freŭdo kaj Ŝniclo serioze
provas
konatiĝi ankaŭ persone. En sia gratulletero por la 60-a naskiĝtago de la ses
jarojn pli juna verkisto, Freŭdo
komencas
parolante pri la kaŭzo de sia ĝisnuna hezitado: “La respondo al tiu demando
entenas la konfeson, kiu
ŝajnas
al mi tro intima. Mi pensas, ke mi evitis vin pro speco da timo antaŭ sozieco.
[...] ĉiam denove,
enprofundiĝante
en viajn belajn kreaĵojn, mi kredis trovi malantaŭ ties poeta aspekto la samajn
kondiĉojn, interesojn
kaj
rezultojn, kiuj estis al mi konataj miaj propraj. Via determinismo kiel via
skeptikeco - kiun la homoj nomas
pesimismo
-, via emocio pro la veraĵoj de la senkonscio, de la instinktnaturo1
de la homo, via malmoraligo de la
kultur-konvenciaj
certaĵoj, la insisto de viaj pensoj ĉe la poluseco de vivo kaj morto, ĉio tia
tuŝis min per terure
granda
familiareco. (En libreto el la j. 1920 ‘Transe de la voluptoprincipo’ mi provis
montri, ke la eroto kaj la
mortinstinkto2
estas la prafortoj, kies kontraŭludo regas ĉiujn enigmojn de la vivo.) Tiel mi
ekhavis la impreson, ke vi
per
intuo - sed envere per fajna mempercepto - scias ĉion kion mi malkovris per
peniga laboro ĉe aliaj homoj. Mi eĉ
kredas,
ke funde de via naturo vi estas profundpsiĥologa esploristo, tiom sincere
senpartia kaj sentima kiom
apenaŭ
ekzistis iu, kaj se vi ne estus tia, viaj artaj kapabloj, viaj lingva arto kaj
formada forto havintus liberan ludon
kaj
farintus el vi verkiston pli laŭ deziro de la amaso.”T3 La
profundeco de la arĥaaj timoj, kiuj malhelpis Freŭdon jam pli
frue
doni sian “konfeson”, montriĝas en tio, ke eĉ en tiu ĉi ago de memmalkaŝo - por
li nekutime vasta - li provas
rompi
la pinton de la identigo kun la “sozio”. Por nomi la fonton, el kiu la verkisto
liaopinie ĉerpas siajn konojn, la
ekzakta
pensanto Freŭdo ne povas resti ĉe la unue elektita nocio “intuo”: li nomas la
rimedon de “mempercepto”, ĉar
nur
per ĝi la “profundpsiĥologia esploristo” kapablas atingi fidindajn rezultojn.
En seninsida, pure teoria medio Freŭdo
ne
havis problemon senhezite malkaŝi tiujn faktojn: “Psiĥanalizon oni lernas unue
ĉe la propra korpo, per la studado
de
la propra personeco”, li deklaris 1915/16 en la “Prelegoj pri la enkonduko en
la psiĥanalizon”.T4 Freŭdo repuŝas la
“memperceptadon”,
ripete kaj eksplicite agnoskita kiel lasta bazo de ĉia argumentado, en tiu
momento, en kiu li ege
vastigis
la limojn de sia kutima reteniĝemo: tial li devas insiste pretendi por si la
“penigan laboron ĉe aliaj homoj”,
dum
la “memperceptado” - kiel en la antaŭrimarko estiĝinta jam preskaŭ
kvaronjarcenton antaŭe - estas rezervita al
la
verkisto. En tiu ĉi eta manovro de vualado verŝajne troviĝas la ŝlosilo por
tio, ke ankaŭ poste la rilato de ambaŭ
aŭtoroj
limiĝis al malmultaj renkontiĝoj, kvankam la personaj simpatioj certe kongruis
kun la konsento en la temo. Eĉ
provo
de distanciĝo de la “sozio” malkaŝas plian kongruecon de la karakteroj, kiel
montras taglibra noto de Ŝniclo el
la
jaro 1922: “En sia tuta naturo li ree allogis min, kaj mi sentis certan plezuron
konversi kun li pri diversaj
senfundaĵoj
de mia kreado (kaj ekzistado) - sed kion mi prefere lasu."T5
II
Retrorigarde
al siaj fruaj produktaĵoj Ŝniclo notas en la jaro 1915: “Mia tiama pozicio pri
viro kaj virino. Ĉiam mi estis
liaflanke.”T6 Kontraste
al la verkisto Fedor Denner, kiu en sia teatraĵo “La fabelo” (1891) vastigas
progresajn devizojn
kontraŭ
la seksa subpremo de la virino, sed baldaŭ adaptiĝas al la konvencioj, Ŝniclo
ne havas iluziojn pri tio, ke li
estis
fordonita al la vira posedemo. Tiel la plurjara rilato al la bela kaj aminda
aktorino Marie (“Mitzi”) Glümer estis
dekomence
venenigita de la fakto, ke Ŝniclo ne estis ŝia unua amanto; la katastrofo
eksplodas, kiam li ekscias pri
amaventuro
de sia amikino dum eksterurba aktorado. Ŝniclo, kiu siavice ne tre observis
fidelecon, kapablas racie
klare
percepti sian maljustecon: “La vivo estas envere ja maljusta. Mi promenas kiel
la nobla plenfida trompito - ŝi
kiel
la mizera fiulino, kiu devas pagi sian falon per la ‘vivfeliĉo’ - dum la afero
povus ja tute bone esti inversa, se
hazarde
mi ekscius neniom kaj ŝi ĉion.”T7 Malgraŭ tiu konscio okazas dum
semajnoj sovaĝaj ĵaluzoscenoj, dum kiuj
Ŝniclo
ne laciĝas humiligi la amatinon, kiu ĉion silente suferas: “20-an de 4 - Mz.
venis vespere. Ŝi staris tie, kaj mi
faris
al ŝi 1/2horan paroladon, en kiu mi nomis ŝin la plej fia kanajlo ktp, riproĉis
al ŝi la infamecon de ŝia naturo
kaj
dum tiu tempo sentis apartan kontentiĝon. Ŝi estis komence senmova, poste vagadis
tra la ĉambro kaj fine havis
siajn
afekciojn. - Poste ree trankvilo; subite, dum mi ree riproĉis al ŝi ŝiajn
diboĉaĵojn, mi estis superforte kaptita kaj
mi
batis ŝin pugne kaj piede. Ŝi lasis ĉion okazi kiel laŭmerite.”T8
La
kontraŭdiro inter la ŝajne racia, burĝe liberala ordo kaj la individuaj
afekcioj manifestiĝis ĉi tie en formo de
nevrozo
tiutempe tute ne maltipa. Ĝuste pro tio, ke Ŝniclo ne estis libera de ĝi, li
sukcesis, per la nemildigita
prezentado
de subjektivaj reagoj, atingi objektivecon. La rilato al la propra hipoĥondria
mio fariĝas elirpunkto de la
produktado:
“Longtempe la formulo por la estiĝo de la produktado estis: ...’se tio aŭ tio
okazus al mi ...’”T9; tiurilate la
Ŝnicla
metodo similas al la memspegulado, kiu estis kutima en la samtempa “nerv-arto”
(Hermann Bahr). Sed ĉar la
analizo
de la propraj sensaĵoj ne dissolviĝas en memĝuo, la mio fariĝas videbla kiel
parto de sia medio.
III
“La
fianĉino” estas fakte pli eksperimento ol rakonto; ĉar la agantaj personoj
restas tute en la abstrakto de la
persona
pronomo respektive de la tipo, ilia individua formado estas neglektita favore
al la “kazo”. Ankaŭ la subtitolo
de
la rakonto, “studaĵo”, aludas la pli sciencan ol literaturan pretendon. Sed
kvankam la rankontisto notas la
historion
de la granda duonmondulino en ŝajne senpasia maniero, la alstrebita objektiveco
estas dekomence
limigita
per la formo de la prezentado mem: “Nu ja, mi nun forgesis la vortojn, per kiuj
ŝi formulis simple kaj sobre
sian
konfeson, sed la historio mem staras al mi pli klare antaŭ la okuloj ol en la
horo, kiam mi aŭdis ĝin. Troviĝis por
mi
ligoj, mi plenigis la mankantajn erojn, kiujn ŝi lasis rakontante, senkonscie
dum pripensado, memorado.”T10 Kio
ŝajne
rilatas nur la eksteran formon de la prezentado, determinas envere la
perspektivon kaj per tio ankaŭ la
enhavon.
La rakontisto, kiu restas tute senpersona, reprezentas la principon de la
patriarĥa socio: la realo
perceptatas
elklude el ĝia perspektivo, ne disigeblas prezentado kaj prijuĝo: “al tiu viro,
kiu sentigis al ŝi ion senfine
altan,
kiu altigis ŝin el la mucido de febra dezirego por iom da tempo al la bela
sereneco de la amo, al tiu viro ŝi
ekŝuldis
ion.”T11 La sobra
raporto antaŭkondiĉas interkonsenton pri la signifo de alta, malalta, mucida,
serena. Ke la
mio
de la rakontisto reprezentas pli principon ol personon, tio evidentiĝas plej
malfrue, kiam la “mio” estas
anstataŭata
de la “ni”, kiu postulas la konsenton de la (vira) leganto: “Neniam li estus
supozinta ion similan en la
bonkonduta
knabino el bona familio, kiun li volis edzinigi kun la aprobo de siaj gepatroj
kaj en kiu li verŝajne esperis
trovi,
kion ni ĉiuj ja atendas de nia estontulino: la miran, sanktan, virtan
kontraston al la freneza pasieco de niaj
junecametoj...”T12 La fikcion
krevigas la vira potencpretendo minacata de la instinkta mondo3; la fino
estas komplete
dissolvita
en la ĝeneralan formon, ĉar “ni ĝuste en la momento de ilia plej alta ĝuego kun
ĉiuj niaj plej propraj ecoj,
kun
nia spirito kaj nia beleco, kun ĉiuj niaj virtoj kaj ĉiuj malvirtoj, per kiuj
ni gajnis ilin, fariĝis tiom nedireble
superfluaj,
kontraŭ la eterna principo, kiu devas aperi en la masko de individuo por rajti
ekzerci”. T13
En
la paradoksa
formulado
de la “masko de individuo” la substanco estas deklarata eksteraĵo. Pro tio kaj
la “fianĉino” kaj la
“sonĝonovelo”
eliras de maskobaloj, ĉar tie la pretendo de la individuo al nekonfuzeblo estas
jam suspendita. Sole la
duonmondulino
ne estas maskita: por ŝi la individueco jam perdis ĉian signifon.
IV
La
komparo de la frua rakonto kun la tri jardekojn poste finita “sonĝonovelo” -
unua koncepto estiĝis en la jaro 1907
-
montras, ke la decidaj psiĥologiaj komprenoj jam frue pruveblas en la verko de
Ŝniclo. Se la aŭtoron poste ne plu
kontentigis
la prozo “el la tempo, kiam interesis min la ‘kazo’ pli ol la homoj”T14, tiam pro
tio, ke ĉi tie helpe de la
psiĥologio
la unuopa individuo estis ja analizata, sed prezentata ne en siaj vivantaj
rilatoj al aliaj homoj. La
psiĥologio,
kiun Ŝniclo jam frue konsideris esenca por sia laboro - “En la arto estas
inverse al la vivo. Faktoj pruvas
nenion.”T15 -,
reduktita al instrumento por priskribi ‘kazon’, minacis fariĝi mem nura
‘fakto’. Pro tio Ŝniclo interesiŝis pli
kaj
pli pri la formado de la kondiĉoj de homa kunvivado: ĉe tio la psiĥologia
analizo estas ne plu celo, sed nur -
kvankam
nemalhelpebla - rimedo por heligi la respektivan situacion por poste reordigi
ĝin.
V
La
“sonĝonovelo” okupas en la Ŝnicla verkaro apartan lokon en tiu senco, ke ĝi
estas la sola verko, kiu ne finiĝas per
persona
katastrofo de figuro, per la fino de homa rilato aŭ almenaŭ per rezignacio.
Malgraŭ tio la novelo eliras de
kondiĉo,
kiu antaŭrangas al la racia solvado de la konflikto. Ne temas ĉi tie pri la
preteco de la figuroj al senretena
sincero.
“La sola elemento”, notis Ŝniclo 1905, “kontraŭ kiu ĉia batalo senutilas, estas
la indiferento fariĝinta el
amo”T16. Kion
antaŭkondiĉas la novelo, estas la integro de la sentaj bazoj de la rilato, baza
interkonsento, kiu eĉ en la
plej
kritikaj momentoj restas netuŝita: “’Vian sonĝon!’ li rediris subite, kaj
estis, kvazaŭ ŝi atendis nur tiun
instigon.
Ŝi etendis al li unu manon; li ĝin prenis kaj, kutimece, pli distrite ol
tenere, li kvzaŭ lude ĉirkaŭpremis ŝiajn
longajn fingrojn.”T17 Estas signifoplene, ke tiu gesto de
ligiteco, kiu estas multe pli ol sentimentala aldonaĵo, ĉirkaŭas la
rakonton
de la Albertina sonĝo, ĉe kies fino Fridoleno kredas, ke venis la fino de la
rilatoj. “Li tiam rimarkis, ke li
plu
tenis en siaj manoj ŝiajn fingrojn kunprmitaj kaj ke li, kvankam li forte volis
malami tiun virinon, li tamen sentis por tiuj
longaj,
malvarmetaj kaj tiel intimaj fingroj tenerecon senŝanĝan, iĝintan pli
dolorplenan. Kaj, pretervole, eĉ kontraŭvole,
antaŭ ol ellasi tiun intiman manon, li ĝin milde kesetis.”T18 Estas la
funkcio de la novela formo
resendi
al la integra senta bazo eĉ tiam, kiam la figuroj mem kredas ĝin perdi; la
sennombraj ekvivalentoj,
paralelismoj
kiaj resendoj en la novelo - ĝi havis dum la verkado la provizoran titolon
“duobla novelo”T19 -, en kiu ne
ekzistas
eĉ unu agelemento izolita, reprezentas la ĉiam antaŭkondiĉitan kunligitecon de
la figuroj. Se unufoje
perdita,
nenia eĉ plej sincera interparolado kapablus restarigi ĝin. Ke la persisto de
la arta formo entenas ĉiam
feliĉpromeson,
tio ekzemplodone evidentiĝas en la Ŝnicla “sonĝonovelo”. Sole la formo permesas
al la rakontisto
relativigi
la nepacigeblon de Fridoleno, jam en momento, kiam ankoraŭ tute ne certas la
solvo de la konfuziĝoj: la
konstato
“Li manĝis bonapetite" kontraŭdiras preskaŭ humurisme la indignon per kiu
Fridoleno en la sama sceno
evitas
la tuŝadon fare de Albertino.T20
VI
Tamen
la repaciĝo, establita kiel promeso en la formo, estas nur klopode akirebla de
la figuroj. Nura “sincereco” ne
sufiĉas,
ĉar por ĝi la subjektiva konscio estas la lasta rilatpunkto: la nekonsciaj
faktoroj determinantaj tiun
sincerecon
restas nekonataj. Se ne fiasku dekomence ĉia provo nove ordigi la perturbitan
rilaton, tiam necesas tiu
mediumo
sole kapabla prezenti “same la feliĉo- kiel la malfeliĉosentojn en kvazaŭ ĥemia
pureco”T21: la sonĝo.
“Kiel ni
venas
sonĝe al la lastaj sentoveroj, pri kiuj maldorme hontas nia vanteco - kiuj por
la maldorma vivo estas apenaŭ
veraj!”T22 La sonĝo
havas la funkcion malkovri kaŝitajn sentokvalitojn, kiuj ne estas plu alireblaj
por la racia analizo. Ĝi
estas
pro tio mediumo de la ekkono, pro tio Ŝniclo kontraŭas ĝian literaturan uzadon
kiel preteksto por sendeviga
rakontado.
En la sonĝo de Albertino aperas nenio, kio antaŭe ne estus aludita en la
interparolo kun Fridoleno. “Kaj
se
estus ankaŭ al mi plaĉinte komenci unua la serĉadon?” estis ŝia respondo al la
aserto de Fridoleno, ke en ĉiuj liaj
antaŭedzecaj rilatoj li serĉis nur ŝin. “En ŝia rigardo aperis ŝanĝo: ĝi iĝis
malvarma kaj nepenetrebla. Li lasis siajn
manojn forgliti de ŝiaj, kvazaŭ li estus ŝin surprizinta ĉe mensogo, ĉe
perfido. Sed, dirinte 'Ha, se vi, viroj, scius...', ŝi
denove ekmutis.”T23 Ne senkaŭze Albertino uzas ĉi tie la
pluralan formon de la alparolo; ĉar ne nur Fridoleno estas
celata, kies edzino ŝi fariĝis “virga”T24, sed ĉiuj
viroj partoprenantaj la subpremadon de la ina sekseco. Kvankam
Albertino, kontraste al la “fianĉino”, cedis al la konvencio, sed en ŝia sonĝo
evidentiĝas, kion ŝi nur aludis al Fridoleno
kaj al si mem: “nia geedziĝo estis okazonta la morgaŭon. Sed la nuptorobo
ankoraŭ ne ĉeestis. Aŭ ĉu eble mi eraris?
Mi malfermis la ŝrankon por kontroli, sed anstataŭ la nuptorobo tie pendis
amaso da aliaj vestaĵoj, fakte teatrokostumoj
pompaj, operecaj, orienteskaj. Kiun el ili mi devas do surmeti por la nupto? mi
pensis. Tiam la ŝranko subite fermiĝis,
aŭ malaperis, mi ne plu scias.”T25 Pli draste
ŝia subkonscio ne povus esprimi la bedaŭron pri la multe tro frua edziniĝo.
La mankanta edziĝrobo reprezentas la deziron, ke la edziniĝo estu prokrastita;
samtempe la roboj, kies pompo forte
kontrastas la kvazaŭ malkvalifikitan blankon de la edziĝrobo, aludas la
eblecojn, kiujn libera vivoformo eble permesintus
al ŝi.
Kiel
ŝi adaptiĝis en la realo kun la edzeco, tiel ankaŭ ensonĝe: “super ni estis
steloplena ĉielo blua kaj vasta,
kia
ne povas ekzisti en realeco, kaj ĝi estis la plafono de nia nuptoĉambro.”T26 La bildo
de la senfina naturo super la
edziĝoĉambro
estas la esprimo de la provo de Albertino interpacigi la deziron pri senbara
sensoĝuo kun la institucio
geedzeco:
samtempe aperas en tiu bildo la - laŭvorte - ekzaltita atendo [en la germana:
über ... gespannt /
überspannt
= super ... etendita, tro streĉita, ekzaltita - vl] per kiu juna knabino, kies
eroteco estis sisteme
subpremata,
devis ekspekti la edzinecon. Pro tio kaŝiĝas en la ekzaltita naturbildo jam la
katastrofo. “Sed io terura estis
okazonta. Niaj vestoj estis for. Min kaptis nepriskribebla teruro, brulanta
honto, kiu min interne neniigis, kaj samtempe
kolero
kontraŭ vi, kvazaŭ vi sola kulpis pro la malfeliĉo; kaj ĉio ĉi - teruro, honto,
kolero - estis en stato fortega, kiun
oni ne povus kompari kun io ajn spertita de mi dum la maldormo. Dume, vi,
konscia pri via kulpo, forimpetis, nudnuda,
por malsupreniri kaj havigi al ni vestaĵojn.”T27 La
malapero de la vestaĵo tute ne reprezentas “sonĝan variaĵon de la
prapeko” (“La sekskuniĝo, laŭ la leĝoj de la supermio, estas sentata kiel
kulpo”T28), sed
simbolan esprimon de la
sento, per la edziniĝo esti rezigninta la propran sendependecon, la eblecon agi
sendepende inter aliaj homoj: alie ne
kompreneblus
la senretena agreso de la subkonscio kontraŭ Fridoleno. Pro tio ankaŭ la
klopodoj de Fridoleno ne
kapablas
repacigi Albertinon: “Vi rapidis en la forsinkinta urbo de domo al domo, de
butiko al butiko, jen sub
laŭbo,
jen tra iaspeca turka bazaro, kaj aĉetis por mi la plej belajn aĵojn, kiujn vi
povis trovi - vestaĵojn, tukojn,
ŝuojn,
juvelojn - kaj ĉion ĉi vi ŝovis en flavledan mansakon etan, sed en kiu ĉio
trovis lokon.”T29 Pri tio ĉi Rey
rimarkas:
Dum Albertino restas en la pretendita senkulpeco de la erota ekstazo, Fridoleno
alprenas moralan
sintenon.
Lia aĉetado de vestaĵoj en la subiĝinta urbo estas ago de prizorgado por la pli
bona memo de Albertino,
ĉar
la reakiritaj vestaĵoj estas la kondiĉoj por socia ekzistado. Estas do la edzo,
ne la amanto, kiu zorgas pri la
memrealigo
de la edzino en la socia medio.”T30 La
interpreto de Rey estas multrivela, ĉar ĝi estas inspirita de precize
tiu
vira arogo, por kiu ĉia prizorgado estas nur bonvena rimedo por restigi la
virinon en maladolteco. La sonĝo de
Albertino
direktiĝas kontraŭ ĝuste tiu prizorgema speco de subpremado. La bildoj de la
Fridolenaj klopodoj estas ne
hazarde
sinkopitaj de la apero de la multvojaĝinta dano, de tiu viro, kies erotan
imagon Albertino, kiel ŝi diras mem,
dum
feriado emintus sekvi plej volonte. Li havas ankaŭ en la sonĝo tiun
mondspertecon - “Li denove venis el la arbaro
al
mi, - kaj mi sciis, ke intertempe li estis tramigrinta la tutan mondon”T31, kiu tute
mankas al la simplanima Fridoleno.
La ripeta apero kaj malapero de la dano en pejzaĝo markita de klara
sekssimboleco (rokmuro, arbaro, pejzaĝoT32),
aludas la efikon de la cenzuro, kiu tiom longe subpremis la kompletan
malkaŝigon de la Albertinaj deziroj, kiam ankoraŭ
ne certas la sukceso de la Fridolenaj klopodoj - kiuj okazas ja samtempe.
Fridoleno kolektas siajn aĉetaĵojn en
“flavledan mansakon etan”, do en aĵon, kiun Albertino unue rimarkintis ĉe la
dano.T33 Samtempe
la sako estas
nemiskomprenebla
simbolo de la ina seksorgano: la Fridolenaj klopodoj reprezentas do la provon
kompensi per
materiaj
gratifikoj la instinktrezignon4, kiun alportas la edzeco por
Albertino. Tia provo nepre fiaskas: “ĉion ĉi vi ŝovis
en
flavledan mansakon etan, sed en kiu ĉio trovis lokon”. Pli klare la sonĝo ne
povus proklami, ke por la rekta
instinktkontentigo5 ne
ekzistas ia ajn anstataŭaĵo. Nur nun, post kiam la sonĝo verdiktis pri la vera
enhavo de la
socia
prizorgemo de la viro, la deziroj de Albertino povas senbare erupcii.
“La
instinktologio estas kvazaŭ nia mitologio. La instinktoj estas mitaj estaĵoj,
grandiozaj en sia necerteco.”T34 La
sonĝo
de Albertino - kiel la frua rakonto “La fianĉino” - kvazaŭ restarigas la mitan
unuecon de la vivo, antaŭ kiu la
individuiĝo
disfalas kiel ŝajna: “ŝajnis al mi, ke mi travivas sennombrajn tagojn kaj
noktojn, ekzistis nek tempo
nek
spaco [...]. Longe jam - stranga estas tiu 'longe'! - mi ne plu estis sola kun
tiu viro sur la herbejo. [...] Kaj
same
kiel mi vin vidis - kvankam mi estis aliloke - ankaŭ vi vidis min, kaj ankaŭ la
viron, kiu min tenis en siaj brakoj, kaj
ĉiujn
aliajn parojn, tiun senfinan tajdon de nudeco, ŝaŭmantan ĉirkaŭ mi, kaj de kiu
mi kaj la viro, kiu min tenis
ĉirkaŭvolve,
reprezentis nur unu ondon.”T35 Ju pli la sonĝo evoluas, des pli
klariĝas, ke la subkonscio6 de Albertino
ne nur serĉas kompenson por la trudita instinktrezigno7, sed
samtempe venĝas pro la suferitaj ofendoj al ĝia
narcismo. La sonĝo malkaŝas, ke la renkonto de Fridoleno kun la nuda juna
knabino ĉe la dana strando - lia rakonto
elvokis kvazaŭ la absolutan bildon de erota logo - impresis Albertinon pli
profunde ol ŝi konsciiĝis: ke la knabino en ŝia
sonĝo
aperas kiel princino ornamita per diademo, estas esprimo de tiu absoluta logo
de apenaŭ vekiĝinta eroteco,
kiun
Albertino, la tridekjarulino, ne plu kapablas elradii. Kiel la arĥaika
instinktomondo8 ne allasas alian kontentiĝon
ol
la mitan restarigon de la unueco de la vivo, tiel ankaŭ ŝia venĝo estas
senlima: la suferita narcisma ofendo
kompenseblas
nur per la morto de la ofendinto: “Tiam la princino ŝultrotiris, mansignis en
la vakuon kaj
vi
troviĝis subite en subtera karcero, kaj vipoj siblis sur vin, sed mi ne povis
vidi la homojn, kiuj svingis la vipojn.
La sango fluis el via korpo kvazaŭ torente, mi vidis ĝin flui, mi konsciis mian
kruelecon, sed pri ĝi ne miris.”T36
Ĉar la lasta impulso de sonĝo estas dezirplenumo, ne povas esti dubo pri kiu
svingas la vipon ĉi tie; la sceno
konfirmas la Freŭdan “aserton”, “ke la propra mio aperas en ĉiu sonĝo, eĉ kie
ĝi kaŝiĝis por la manifesta enhavo”T37.
Alie ankaŭ la konfeso de Albertino, ke ŝi konsciis sian kruelecon, estus
sensenca. Tamen montriĝas en tiu elŝaltiĝo10
el la rekta11 sonĝo
lasta influo de la konscia mio: la nekonscio12 de Albertino furiozu kiom ajn sovaĝe
kontraŭ
Fridoleno, ŝia mio estas tamen sufiĉe forta por ne rekte aperi kiel torturisto.
Ĉie tie estas jam aludite, kion
Fridoleno devas ankoraŭ lerni: ke la mio de Albertino ne identas kun ŝia
subkonscio13.
La
sonĝo de Albertino kondukas fine al la konstelacio, de kiu eliris la ago de la
novelo. Ĉe maskobalo ambaŭ estis
unue
elmetitaj al vagaj erotaj atendoj, Fridoleno de du domenvestitoj, Albertino de
nekonato kun pola akĉento: por
ambaŭ tiuj atendoj montriĝis vanaj. “Tiel la geedzoj, fakte kontentaj, ke ili liberiĝis
de tiu seniluziige banala maskoludo,
sidis
baldaŭ kiel du geamantoj inter aliaj amparoj, ĉe la bufedejo kun ostroj kaj
ĉampano, kaj gaje babilis, kvazaŭ ili
estus ĵus interkonatiĝintaj, eniĝante en iun komedion de galanteco, rezisto,
delogo kaj konsento. Kaj, post rapida
veturo
tra la blanka vintra nokto, ili, rehejmiĝinte, sinkis en brakumon, ĝuante
amfeliĉon, kiun de longa tempo ili
ne spertis tiel varma.”T38 La situacio ne estas senproblema.
Ĉar la “pliiĝinta amfeliĉo” ne fontas vere en ilia rilato,
sed prenas sian eksciton el la neforuzitaj14 instinktenergioj15
mobilizitaj de la renkontiĝo kun la nekonatoj. La “komedio
de galanteco”, de la artefarita fremdeco, envere daŭrigas la interrompitajn
renkontiĝojn, sen ke Albertino kaj Fridoleno
konscias
pri tio: la “amfeliĉo” estas geedza adulto16. Ne la reciproka konfeso de la logoj
en Danio estigas la krizon -
kiel
aperas en la konscio de ambaŭ -, sed la nekonscia malagrabla sento pri la
problemeca deveno de la nova
fremdeco
konsumita kiel bonvena erota ekscito. Al tio revenas la fino de la Albertina
sonĝo: “Mi kuris renkonte al vi,
ankaŭ
vi ekiris pli kaj pli rapide - mi komencis ŝvebi, ankaŭ vi ŝvebis en aero, sed
subite ni malaperis unu por la alia,
sed mi sciis, ke ni estis flugtuŝintaj unu la alian.”T39 Albertino
venis per tio - de ĉiuj sonĝosimboloj la imago flugi
reprezentas plej klare la seksumadon - al la centra problemo de sia rilato kun
Fridoleno: la danĝero, ke, pro la ĉiutaga
kutimiĝo, la seksaj strebadoj malligiĝas de la persona ligiteco al la alia
persono kaj denove komencas vivi sendepende;
ke, kiel en la “fianĉino”, “amo” ree anstataŭiĝas de “instinkto”17. Fridoleno
eraras pensante, ke la sonĝo de Albertino
detruis ilian rilaton. Envere ĝi signalas nur, ke la rilato estas efektive en
danĝero: ĉar la erota amo estas la rompiĝema
ligo estigita de la instinkto, por kiu individuiĝo18 ne
validas, kaj de la ligiĝo al nekonfuzebla individuo. La sonĝo de
Albertino
ne detruas la rilaton: ĝi montras nur, kiel statas pri ĝi. La sonĝo ne liveras
jam la rezulton, kiu akceptendus
fatalece,
ĝi nur reliefigas la donitaĵojn, konindajn se konscia kaj respondeca agado
konduku al senchava rezulto.
VII
La
plena signifo de la sonĝo de Albertino malfermiĝas nelaste per ŝia pozicio ene
de la novelo: post la noktaj
travivaĵoj
de Fridoleno, kiuj lasas lin en profunda konfuzo; antaŭ lia sekvataga revojo.
La travivaĵoj de Fridoleno,
kiom
sonĝecaj ili estu - la pasvorto “Danlando”20 efikas kvazaŭ el la realo
transprenita “tagresto”, ĉe kiu alnodiĝas la
vera
“sonĝlaboro”21 -, tamen
ne estas sonĝo. Kvankam li sukcesas gravajn enrigardojn en la agadon de la
“sekreta
societo”,
sed ĝia sekreto restas al li nealirebla. “Danlando”, la “pasvorto de la eniro”T40,
referencas al tio, ke liaj
travivaĵoj estas ligitaj kun la krizo de la rilato kun Albertino. Sed la
“pasvorton de la seanco”T41, kiu sole klarigus
la kuntekston, restas al li ĝisfine kaŝita. Li bezonas la komprenojn22, kiujn nur
la sonĝo de Albertino peras al li, por
trovi la vojon el la konfuzo de siaj travivaĵoj, kiuj unue ŝajnis al li
sensencaj.
La
travivaĵoj de Fridoleno, kvankam diversaj, havas tamen komunan trajton: la
rifuzon. Nek la travivaĵo kun
Mariana
iras ĝis la fino, nek tiu kun la prostituitino kaj kun Pierotino, nek la renkontiĝo
kun la nekonatulino en la
sekreta
societo. Ŝajnas eĉ kvazaŭ la sekreta principo de la societo estas ne kontentigi
la ekflamigitajn deziregon:23
"La
okuloj de Fridoleno avide vagis de la ŝvelaj al la sveltaj, de la delikataj al
la parade florantaj formoj - kaj la fakto,
ke ĉiu el tiuj senvualigitaj ĉarmaĵoj restis tamen mistero kaj ke el tiuj
nigraj maskoj, kiel plej nesolvebla enigmo, larĝaj
okuloj radiis direkte al li, sed ankaŭ por la aliaj. La unuaj ekflamiĝintaj
spiroj transformiĝis al suspiroj, sonantaj kiel
profunda veo.”T42 En rekta kontrasto al la enscenigo de la
festo kiel orgio staras la fakto, ke ne ekzistas ebleco
por la unuopaj paroj apartiĝi. “’Vana espero’, ŝi flustris. ‘Ekzistas ĉi tie
neniuj ĉambroj tiaj, kiaj vi ilin revas.’”T43
Tiuj
cirkonstancoj permesas nur unu konkludon. Se instinktrezigno24 estas la
prezo por ĉia sociiĝo de la homoj,
tiam
la fakto, ke ĉiuj entreprenoj de Fridoleno estas abortitaj per rifuzo25,
povas nur signifi, ke li, kiom ajn profunde li
eniras
sub la surfacon de la socia ordo, tamen restas kaptita en la socia sfero26.
Sed, laŭ la konvinko de Ŝniclo, la
decidaj
komprenoj ebliĝas nur ĉe penetrado en la profundon de la psiĥa vivo27.
VIII
La
sekreta societo de la “sonĝonovelo” montras ĉiujn trajtojn de burĝeco nuliganta
siajn atingojn. La “malnova itala
religia
ario”T44, la klerikalaj vestaĵoj aludas la rezignon pri spirita
aŭtonomeco favore al nova dogmemo, kia
renkonteblas
pli intense ankaŭ en la ĉirkaŭaĵo de Ŝniclo: Hermann Bahr, konvertinto
de marksismo al katolicismo; la
provoj
de Hofmannsthal revivigi la misterajn ludojn kunlabore kun Max
Reinhardt; ankaŭ la konvertiĝo de Karl Kraus
al
katolicismo, kiun li tamen post la milito revokis, nelaste kiel protesto
kontraŭ la salcburgaj agadoj de
Hofmannsthal kaj Reinhardt.
Se tiaj reagoj de publiko, kiu politike kaj intelekte perdis la orientiĝon,
estas en unuopaj
kazoj
kompreneblaj, Ŝniclo tamen ekde la komenco rilatis al ili kun absoluta rifuzo.
La kavalirkostumoj - iliaj koloroj
blu-ruĝ-flavaj
estas, kiel observis Hertha Krotkoff, la rekonsigno de la ekstrema
german-nacia movado de Georg
von
SchönererT45 -
aludas la orientiĝon de la burĝaro laŭ feŭdaj reliktoj. La strikta distingo
inter inicitoj kaj
entrudiĝantoj,
distingo por kiu, spite al ĝia strikta reglamenteco, ne vidiĝas racia kriterio,
markas la rezignon pri la
universalecpretendo
de burĝa racio favore al la konservado de la proprietostato de malgranda parto
de la popolo.T46
IX
Kiom
ajn Fridoleno enprofundiĝas en la sekretojn de la burĝa societo, tamen liaj
travivaĵoj ne sufiĉas por atingi ĝis la
radikoj
de la konflikto kun Albertino. Eĉ la ofero de la nekonatino, la sola signo de
humaneco, kiun li renkontas en la
sekreta
societo, restas sensekva: en la arĥaika ago de ofero humaneco aperas kvazaŭ en
nelibera formo, ligita kun
sia
malo, la neniigo de la unuopulo: la ofero restas strikte ligita kun la daŭro de
la potenco. Ĝi estas la plejaltiĝo de
nur
parta ‘bono’ meze de neracia tutaĵo. Karakterizaj estas la pripensadoj, kiujn
faras Fridoleno, eskapinta el la
sekreta
societo, pri la nekomprenata ofero de la nekonatino: “Ŝajnis al li, ke lia
ekzisto ne plu havos la plej etan
signifon,
se li ne sukcesos retrovi la nekompreneblan kaj nekunpreneblan virinon, kiu en
la nuna momento estis
paganta la prezon de lia savo. Kia prezo, estis tro facile tion devini. Sed
kiun motivon ŝi havis, ke ŝi oferu sin por li?
Sin oferi...? Ĉu ŝi entute estas virino, por kiu tio, kio ŝin atendis, kion ŝi
nun estis volonte elportanta, egalas vere al
ofero? Se ŝi partoprenis en tiu societo - kaj probable tio okazis ne unuafoje,
ĉar ŝi montriĝis tiel inicita en la tieaj
kutimoj -, kiel povis gravi por ŝi, ke ŝi estas disponita al la volo de unu el
tiuj kavaliroj aŭ eĉ de ĉiuj? Ja, ĉu ŝi entute
povas esti io alia, ol putino? Ĉu ĉiuj tiuj virinoj povis esti io alia? Putinoj
- sen ia dubo.”T47 En tiuj pripensadoj, post la
komenca emociiĝo pro la tute senatendita travivaĵo, reaperas la kutima
perspektivo de la patriarĥa ordo, kiu ne allasas
alian alternativon ol tiun de la ‘honesta virino’ kaj la ‘putino’. La
konsekvenco de la Fridolenaj pensoj laŭas la ordon de
tiu logiko, kiu ne konas aliajn operaciojn ol la subordigo de la unuopa
fenomeno sub la formala ĝeneralaĵo. Al la
maltrankviliga individua kazo oni malaperigas la pikilon de la nekomprenato,
transponante tion, kio estu valida por
“ĉiuj tiuj inoj”, ankaŭ al la nekonatino; tiu proceso de formallogika
malkvalifikado finiĝas per la fina uzo de la koncerna
nocio: “Putinoj - nenia dubo.” En tiuj pripensadoj montriĝas per ekzemplodona
klareco, ke la nocisistemo de la lingvo,
per la ĝenerala elemento nepre en ĝi entenata, nomante la realon, ĉiam ankaŭ
perfortas ĝin. Ĉe tio la objekto de
subpremo estas antaŭdecidita de la reganta morala sistemo, kiu anticipe
efikigas la nociojn en certa definita direkto.
Pro
tio necesas la penetrado en tavolojn, en kiuj la nocioj ankoraŭ ne havas
potencon. Ĉi tie troviĝas la funkcio de
la
Albertina sonĝo: Ĝi daŭrigas la analizon, kiu ja estas komencita en la
travivaĵoj de Fridoleno, sed ne finita. Ankaŭ
Freŭdo
plurfoje aludas tiun rilaton inter lingvo kaj sonĝobildoj: tiuj “densigoj”,
kreataj de la sonĝo, temas pri “nova kaj
pasema
nociigo kun kiel kerno tiuj komunaĵoj” - la bildelementoj devenantaj el
diversaj imagoj32. “Pro la fakto, ke la
inter
si densigitaj unuopaĵoj falas unu sur la alian, ĝenerale estiĝas malklara,
nebula bildo, kvazaŭ vi metas plurajn
fotojn
sur la saman plakon.”T48 Per la sonĝobildoj la akraj konturoj
de la nocioj estas dissolvataj, tiel ke ankaŭ
enhavoj,
kiuj antaŭe estis elkluditaj de la nocioj, fariĝas videblaj.
X
Ke
Freŭdon okupis la sama problemo, tion montras la verko “La mio kaj la ĝio”
(estiĝinta en la tempo, kiam Ŝniclo
komencis
la prilaboradon de sia “duobla novelo”), en kiu tre gravas la diskutado pri la
“antaŭkonsciaĵo”34: Freŭdo ĉi
tie
precizigas sian opinion unue en “Das Unbewußte” [La nekonsciaĵo]35, ke la
antaŭkonscio aperas ĉiam lige kun
“vortimagoj”36: “La
demando, kiel io fariĝas konscia? tekstas do pli taŭge: Kiel io fariĝas
antaŭkonscia? Kaj la
respondo
estus: per ligado kun la respektivaj vortimagoj.”T49 La afineco
kun la “pasvortoj” en la Ŝnicla novelo ne
estas
pretervidebla. “Danlando”, la “pasvorto de la eniro” estas alirebla por
Fridoleno, la “pasvorto de la seanco”
ne
plu estas tia: ĝi estas rezervita al la sonĝo de Albertino, do al la nekonscio,
en kiu la bildoj anstataŭas la nociojn.
Ĉi
tie ni atingas la punkton, kie la arta verko kompletigas tion, kion, laŭ la konvinko
de Freŭdo, la scienca teorio ne plu
kapablas
precize priskribi38. “’Tiel certa, kiel pri tiu mia konjekto,”
diras Albertino fine de la “sonĝonovelo”, “ke nek la
realeco de unu nokto, nek eĉ la realeco de unu tuta vivo povas signifi la
internan veron de iu homo.’”T50 Tiu distingo
inter vero kaj realeco de homa vivo - ĝi tuŝas la aristotelan penson pri
enteleĥio - ne estas plu priskribebla per la nocioj
de ekzakta scienco. Jen la kaŭzo de la fakto, ke Freŭdo senenvie agnoskis la
memstaran valoron de beletro - “Se vi
volas
scii pli pri la ineco, tiam konsultu viajn proprajn vivospertojn, aŭ turnu vin
al la poetoj”.T51 Ĉar sole la beletro
povas
krei bildojn, kiuj superas la regon de la nocioj, sed sen, kiel la bildoj de
sonĝo, regresi antaŭ ĉia historia
sperto
kaj per tio ankaŭ antaŭ ĉia ebleco de konsciaj decidoj.
“Albertino
kuŝis kviete, la brakojn krucitaj subnuke”.T52 Tiu bildo
estas la plej interna gvidmotivo de la novelo. La
pozicio,
kiu restas karakteriza por Albertino: ne nur dum la rakonto de Fridoleno, sed
ankaŭ dum sia sonĝo, la fazo
de
la plej profunda enmergiĝo en arĥaikan mondon, ligas en senkompara maniero la
senretenan sindonon al la
barbara
antaŭhistorio kun la konservado de individua aŭtonomio eĉ en la plej danĝeraj
momentoj. Ankaŭ Fridoleno
identigas,
sen konsciiĝi pri tio, Albertinon kun tiu pozicio: alie ŝi neniam aperas en lia
imago. Pro tio li kapablas,
refarante
la vojon de siaj noktaj travivaĵoj, sperti tiujn kiel senvalidaj. Ili malaperas
antaŭ racieco, kiu ne plu staras
en
kontraŭdiro kun la afekcioj, sed alportas al ili ilian plenan signifon, sen
subiĝi al ili. En tiu rilato la Ŝnicla novelo
ampleksas
pli ol la prezentadon de unuopa kazo; ĝi entenas la ekzemplodonan - pro tio la
titolo aludantan la ĝenron
-
imagadon de ebla korekto de instrumenta racio, kiu ne plu konsideras sin nura
malo al la naturo kaj do subpremilo.
La
intenco de Fridoleno “Mi ĉion tuj rakontos”T53 pro tio
povas konduki al senbara42 interkompreniĝo, ĉar la
lingvo
- almenaŭ por limigita tempo - reakiris tiujn enhavojn, kiujn elpelis el ĝi la
civiliza proceso.
“’Nun
ni estas plene vekiĝintaj’, ŝi diris -, ‘por longa tempo.’ Porĉiame, li volis
aldiri, sed antaŭ ol li elparolis, ŝi
metis
fingron sur liajn lipojn kaj, kvazaŭ al si mem, flustris: ‘La estontecon oni
neniam pridemandu.’”T54 En la
singardemo de la fino esprimiĝas la malstabileco de la pacigita stato, kiu
estas en duobla danĝero: per la dinamiko
de ĉia psiĥeco kiel per la fakto, ke fine de la novelo paciĝo videblas nur meze
de nepacigita socio, kies detrufortoj plu
efikas.
Evidente, sub la pliiĝanta socia premo la konservado de individua aŭtonomeco
estas en ĉiam pli granda
danĝero.
Tamen ni ne subtaksu la finon de la novelo. Ĉar en ĝi transvivas kompreno de
Lessing, kiu estus definitive
refutita
nur se estus estingita eĉ la memoro pri la aŭtonoma individuo kaj ties kapablo
distingi inter vero kaj nura
fakteca
realo: “Subite li imagis la kontraŭbildon de socio, kiu leviĝus de la praktiko
de la burĝa vivo al spekulado.
‘Tie’,
pensis li, ‘oni esplorus, kio estus utila inter la veraĵoj; kaj ĉi tie, kio
estus vera inter la utilaĵoj.’”T55
kopirajto pri la traduko ĉe Vilhelmo Lutermano © 2000
Jen
piednote la klarigendaj malcertaĵoj en ruĝo: Psiĥologoj,
prefere germanlingvaj, bonvolu kontroli la ĝustecon
de la E-aj ekvivalentoj kaj komuniki viajn rezultojn al mia jena adreso: vilhelmo@multimania.com
1.
Triebnatur - instinktnaturo?
2. Todestrieb - mortinstinkto?
3. Triebwelt - instinktomondo?
4. Triebverzicht - instinktrezigno?
5. Triebbefriedigung - instinktikontentigo?
6. Unterbewußtsein - subkonscio?
7. Triebvezicht - Instinktrezigno?
8. Triebwelt - instinktomondo?
10. Ausblendung -
11. manifestem Traum
12. Unbewußtes - nekonscio / nekonsciaĵo?
13. Unterbewußtsein - subkonscio?
14. unabgeleitete Triebenergien - ne...itaj instinktenergioj???
15. Triebenergien - instinktenergioj?
16. Ehebruch im Ehebett
17. “Trieb” - "instinkto"
18. Individuation - individuiĝo / individuigo?
21. “Traumarbeit” - "sonĝolaboro"?
22. Einblicke - komprenoj?
23. Verlangen - apetencon?
24. Triebverzicht - instinktrezigno?
25. Versagung - rifuzo?
26. im sozialen Bereich
27. des psychischen Erlebens
32. Vorstellungen
34. des Vorbewußten (antaŭkonscio / antaŭkonsciaĵo ?)
35. das Unbewußte (nekonscio / nekonsciaĵo ?)
36. Wortvorstellungen - vortimagoj?
38. verbindlich zu fassen vermag
42. unverstellt - nebarita?
Bonvolu
direkti viajn proponojn ĉi-tien: vilhelmo@multimania.com
Notoj de la aŭtoro:
T01:
Sigmund Freud: Briefe an Arthur Schnitzler. In: Neue Rundschau 66 1955) S. 100.
T02: Ebd., S. 95.
T03:
Ebd., S. 97.
T04:
Sigmund Freud: Vorlesungen zur Einführung in die Psychoanalyse. Studienausgabe.
Bd. 1. Frankfurt a.M. 21970. S.
45.
T05:
Arthur Schnitzler: Tagebuch (unveröffentlicht), 16.8.1922. (Taglibro -
nepublikigita) - Tiu konscia decido, konservi certan distancon kontraŭ Freŭdo,
estis antaŭita de sonĝo en la antaŭa nokto, kiu okupiĝis pri la onta vizito de
Ŝniclo ĉe Freŭdo: "16/8 Sonĝoj i.a. En la Plilongigo de la Kärntnerstr. mi
renkontas (...) Helene Binder (...) - mi diras al ŝi i.a.: imagu, precize
en la sama loko mi renkontis (hodiaŭ? antaŭ duonhoro?) profesoron Freud - kaj
vidas samtempe - ne kiel mi renkontas lin, sed kiel li foriras (intenco lin
viziti - pozicio rilate la psikanal.!)."
Profesoro Heinrich Schnitzler, Vieno, estu dankata pro lia afabla permeso
tralabori la ampleksajn taglibrojn (1879-1931) de lia patro kaj citi el ili. -
La citaĵoj sekvas la fotokopion de la maŝinkopio (tajposkripto) de la Deutsche
Literaturarchiv, Marbach am Neckar.
T06:
Tgb. (Tagebuch / taglibro), 24.4.1915.
T07:
Tgb., 13.4.1893.
T08:
Tgb., 20.4.1893.
T09:
Tgb., 8.8.1903.
T10: En
la germana versio (g) Arthur Schnitzler: Die Braut; Traumnovelle. Mit einem
Nachwort von Hartmut Scheible. Stuttgart 1999 (= Universal-Bibliothek Nr.
9811): S. 4; en la Esperanta versio troviĝanta en la reto: Arturo Ŝniclo / Arthur Schnitzler: La fianĉino. Tradukita de
Vilhelmo Lutermano: fiancxino.html.
T11: g.
S. 5f.; e. fiancxino.html.
T12: g.
S. 6f.; e. fiancxino.html.
T13: g.
S. 9; e. fiancxino.html.
T14:
Arthur Schnitzler al Hugo von Hofmannsthal, 10.12.1903. In: Hugo von
Hofmannsthal - Arthur Schnitzler. Briefwechsel. Hrsg. von Therese Nickl und
Heinrich Schnitzler. Frankfurt a.M. 1964. S. 179.
T15:
Tgb., 8.10.1894.
T16:
Tgb., 19.3.1905.
T17: g.
S. 66; en la Esperanta versio (e): Arthur
Schnitzler: Sonĝonovelo. Tradukis Michel Duc Goninaz. Dobrichovice 1997.
p. 57.
T18: g.
S. 73; e. p. 63.
T19:
"Hejme reviziis duoblnov. Ĉe la lasta triono multo farenda. -" Tgb.,
19.6.1924. - Baldaŭ post tiu noto aperas la "Sonĝonovelo" sub ĝia
definitiva titolo (Traumnovelle, vl).
T20: g.
S. 82; e. p. 72.
T21:
Tgb., 23. 4. 1911.
T22:
Tgb., 23. 7. 1919.
T23: g.
S. 18; e. p. 13.
T24: g.
S. 18; e. p. 13.
T25: g. S. 66; e. p. 58.
T26: g. S. 67; e. p. 58.
T27: g. S. 68; e. p. 59.
T28: William H. Rey: Arthur Schnitzler. Die späte Prosa als Gipfel seines
Schaffens. Berlin 1968. S. 115.
T29: g.
S. 69; e. p. 60.
T30:
Rey, S. 115 f.
T31: g.
S. 69; e. p. 60.
T32: Kp.
Freud, Vorlesungen, S. 165; Freud: Traumdeutung. Studienausgabe. Bd. 2.
Frankfurt a.M. 1972. S. 351.
T33: g.
S. 69; e. p. 60.
T34:
Freud, Vorlesungen, S. 529.
T35: g.
S. 69 f.; e. p. 61.
T36: g.
S. 71; e. p. 62.
T37:
Freud, Vorlesungen, S. 200.
T38: g.
S. 12; e. p. 8.
T39: g.
S. 72; e. p. 63.
T40: g.
S. 56; e. p.
T41: g.
S. 56; e. p.
T42: g. S. 51; e. p. 44.
T43: g. S. 53; e. p. 46.
T44: g. S. 50; e. p. 43.
T45: Kp.
Hertha Krotkoff: Zur geheimen Gesellschaft in Arthur Schnitzlers
'Traumnovelle'. In: German Quarterly 46 (1973) S. 202-209.
T46: La ĉi tie nur aluditaj pripensoj estas detaligitaj en: Hartmut Scheible,
Aufklärung und Geheimnis. Schnitzler, Freud, Lessing. 1976. Kp. ankaŭ Hartmut
Scheible: Arthur Schnitzler. Reinbek 1976 (precipe Kapitel I).
T47: g.
S. 60; e. p. 51 s.
T48: Freud,
Vorlesungen, S. 565.
T49:
Freud: Das Ich und das Es. Gesammelte Werke. Bd. 13. Frankfurt a.M. 61969.
S. 247.
T50: g. S. 103; e. p. 91.
T51:
Freud, Vorlesungen, S. 565.
T52: g.
S. 64; e. p. 56.
T53: g.
S. 102; e. p. 91.
T54: g.
S. 103; e. p. 92.
T55: Gotthold
Ephraim Lessing: Ernst und Falk. Gespräche für Freimäurer. Lessings Werke.
Hrsg. von Kurt Wölfel. Bd. 3. Frankfurt a.M. 1967. S. 542. [G.E. L.: Ernst kaj
Falk. Interparoladoj por framasonoj. ...]